Araştırmacı müellif Bekir Ağırdır seçimlere dair genel bir değerlendirmede bulundu. Ağırdır, ikinci cinse kalan Cumhurbaşkanlığı yarışına ait “Birinci tıbbın akabinde şunu söylemek mümkün, seçmen değişime ikna olamamış görünüyor. Gidişatın sıkıntılarını görerek, bilerek oy verdi. Literatürdeki birçok tezi de yanlışlayan biçimde davrandı hem de. Gerçekliklerden çok hisler belirleyici oldu ve iktidar yanlısı seçmen ferdi hayatına dair risklerini ve fırsatlarını düşünerek oy kullandı. Fakat tercihini belirleyen ferdi hayatına dair beklentileri, dertlerinden çok ortak hayata dair dertleri, dehşetleri, güvenlik arayışı baskın oldu” dedi.
Araştırmacı-yazar Bekir Ağırdır’ın Oksijen’de kaleme aldığı “Seçmen tercihini belirlemede kişisel değil ortak hayata dair telaşlar baskın oldu” başlıklı yazısı şu formda:
“İki şapkam var, birisi araştırmacılık başkası memleketin problemleri ile uğraşmak. Her ikisi de kamuoyu önünde olan işler. Yazdıklarım, söylediklerim ortadadır, KONDA’nın araştırmaları da arşivlerdedir. İki şapkam birbirini besler lakin birbirini yönlendirmez.
Araştırmalar bir bilimsel ölçüm işidir. Her bilimsel metot üzere birçok öge ve nedenle gerçek sonuçlar da mümkündür, yanılgılı sonuçlar da. Elbette maksat her vakit ve her ölçümde başarılı olmaktır. KONDA’da 17 yıllık etkin yöneticiliğim, son bir yıldır yönetim kurulu üyeliğim esnasında muvaffakiyetlerin hazzını da yanılgıların mahcubiyetini de yaşadım. Son araştırmanın doğrusunun yanlışının ne olduğu seçim süreci bittikten sonra KONDA tarafından pahalandırılacak, abonelerimize de kamuoyuna da bilgi verilecektir.
Ne yazık ki siyasetin problemler üzerinden değil bireyler ve bağlarla yürüdüğünü düşünürüm. O nedenle siyasi aktörlerin hiçbirisiyle bir parti yahut başkanın neferi olmamı gerektirecek yoğunlukta örgütsel ya da ticari bağım de yakınlığım da olmamıştır. Değerlendirmelerim, bu köşede yazdıklarım da yüklü olarak sorunlar üzerinedir. Daha çok da toplumu anlamaya, toplumsal değişim ve eğilimleri anlamlandırmaya çalışırım.
Değerlendirmelerimde, sözlerimde, yazdıklarımda politikleri eleştirdiğim kadar politikler başta olmak üzere okuyan, izleyen herkes tarafından eleştirilmemin doğal ve olağan olduğuna inanırım. Bu bağlamda şimdiye kadar siyasi aktörlerle hiç polemiğe girmedim, girmeyeceğim de. Öte yandan siyasi meslek yahut siyasi ve ekonomik çıkar uğruna ferdî suçlamaların, gaye göstermelerin olağanlaştırıldığı bir vakit aralığında olduğumuzun da farkındayım. Ne yazık ki toplumun ortak ülkülerini, ortak yaşama iradesini güçlendirmek misyonu olan siyaset insanlarının ve kanaat oluşturucuların bizatihi bunları zayıflattıklarını düşünüyorum.
Her şeye rağmen bu memlekette ahlaklı insan olmanın, başarılardan şımarmadan, başarısızlıklardan öğrenerek sadece işini yeterli yapmaya çalışmanın hala geçerli olduğuna inanıyorum. Araştırma bulgularındaki yanılgılardan öte KONDA’ya gösterilen ilgiyi de ahlaklı kurumlara olan toplumsal gereksinim ve ilginin göstergesi olarak anlıyorum. Memleketin geleceği için burnu sızlayan insanların siyasetin kutuplaştırıcı, düşmanlaştırıcı lisanına rağmen çoğunlukta olduğunu bilerek sığındığım gönül memleketimdir.
Bilinsin isterim.
GÜVENLİK ARAYIŞI MI MİLLİYETÇİLİK Mİ?
Bu durumdan bakarak genel siyasi fotoğrafı açıklayabilmek için evvel seçim sonuçlarına dair uzun uzunluklu çalışma ve tahliller yapmak gerekir. Karşımızdaki seçim sonuçları tek bir dinamikle, tek bir kavramla açıklanamayabilir. Üç milyon oyun bugünkünden farklı tecelli etmesi çok büyük siyasal sonuçlar üretecek ve tahminen de havada uçuşan hesaplama ve değerlendirmelerin tümü bugünkünün 180 derece aksisi olacaktı. O denli yahut bu türlü de olsa bu seçimdeki seçmen davranışlarını, oy tercihlerinin toplumsal değişime paralel olup olmadığını, hangi dinamiklerin, telaffuzların, vaatlerin sahiden sonuca ve hangi istikamette tesir ettiğini klişe açıklamalar yerine berrak bir zihinle yine düşünmek ve tartışmak gerekir. O nedenle aşağıdaki paragrafları kararlar olarak değil üzerinde tartışmamız gereken başlıklar olarak kabul edin lütfen.
Bu seçim sürecinin özgün özelliklerinden birincisi, siyasi aktörlerin yanı sıra kurulu sistemin tüm gücüyle ve kapasitesiyle seçimlere dahil olmasıydı. Her vakit partizanlık örnekleri yaşanmıştır fakat bu sefer olan sadece partizanlıkla açıklanabilir konum ve yoğunluktan öte bir durumdu. İktidarı oluşturan zihni koalisyonun kurulu sistemin içindeki tüm uzantıları, yargısıyla, güvenlik güçleriyle, din görevlileriyle ve tüm bürokrasisiyle faal bir biçimde alandaydı.
Hüdapar yahut Yine Refah’la ilişkilenme sürecinin son derece cüretkar bir şeffaflıkla kamuoyu önünde yürümesi, montajlı palavra görüntülere da şiddet öneren kişisel bildirilere da müdahale edilmemesi, hatta desteklenmesi değerli bir göstergeydi. Devlet aygıtının dürtüsünün yalnızca Erdoğan’ın seçimi kazanmasından öte bir güvenlik algısı ve değerlendirmesi olduğunu sanıyorum. Meclis’in ve siyasetin Kürt siyasetiyle müzakere ve uzlaşma mecburiyeti üreten muhtemel tablosu istenmedi güya. Toplum ve seçmenin kıymetli kısmı güvenlik tehdidi ve algısını satın aldı. Bir sefer daha gördük ki Türklerin güvenlik arayışı ve talebiyle Kürtlerin kimlik taleplerini dengeleyecek yeni bir siyaset üretmeden demokratikleşme, hatta güçler ayrılığı sıkıntısı çözülemeyecek.
Nitekim Cumhur yahut Millet ittifaklarının içinde de bu paradoksa sıkışmanın izlerini sıkça yaşadık. Hele her ikisinin dışında kalan öteki aday ve partilerin birinci tıp akabinde söylemlerinde de açık bir sevinçle “Anahtarın Kürtlerde değil milliyetçilerde olduğunu gösterdik” söylemi durumu özetliyordu aslında.
Öte yandan bu sıkışma ve açmaz Kürt siyasetinin de üzerinde düşünmesi, şimdiye kadarki konum, siyaset ve telaffuzunu eleştirel bir gözle yenilemesi gerekliliğine işaret ediyor.
Kürt sorunu ve HDP’yi terör parantezine sıkıştırarak beslenen ve birinci tıbbın akabinde çokça konuşulan bir öteki tez, milliyetçiliğin yükselişi ya da yeni cins bir milliyetçilikle karşı karşıya olup olmadığımız sorunu. Araştırmalara nazaran toplumdaki milliyetçilik tarifi ve algısı bir partinin seçmen kümesi inhisarında değil. Bilakis milliyetçilik toplumda ideoloji ve fikirden öte yaygın bir his hali. Zira milliyetçilik devletin eğitim ve hukuk üzerinden her bireyin beynine kazıdığı bir ezber. Bu ezber yerli ulusal telaffuzuyla anlamlandırılır, askeri teknolojiyle güçlendirilir, güçlü devlet anlatılarıyla gerekçelendirilir, hukuk marifetiyle yurttaşların devlete karşı ödevlerini yerine getirip getirmedikleri izlenir.
Türkiye toplumunda milliyetçilik “güvenlik arayışı” ve “güçlü devlet” talebinde şekilleniyor. Geleceğe güvensizliğin ağır olduğu vakitlerde devletin güçlü olması, sokaktaki belirsizlikleri yönetmesi beklenir lakin memleket havasında huzur ve inanç bir ölçü güçlendiğinde güçlü devlet değil insancıl toplum ya da ekonomik refah talebi öne çıkar. Münasebetiyle toplumda güçlü devlet talebi de güvenlik talebi de konjonktüreldir. Sarsıntı bölgesindeki seçmenin tercihinde görülen eğilimi güçlü devlet gereksinimine bağlayabiliriz ancak o vakit da tıpkı seçmenin uzun müddettir Ak Parti’ye yüksek oranlardaki dayanağını açıklamakta eksik kalırız.
Elbette siyasi, kültürel, sportif muvaffakiyetler herkesi gururlandırır. Askere gitme merasimleri, şehit cenazeleri üzere ritüeller hisleri kabartır. Ancak gerçek hayatın gerçek meseleleri ve bilhassa de “hanenin dirliği, düzenliğine” dair tehdit algısı, riskler ve potansiyeller milliyetçilik hislerinden önde gelir. Toplumun beklentileri ekonomik gereksinimlerden, kaygıları kültürel kimliklerden, ortak hayata dair hisleri da siyasal kimlik ve tercihlerinden şekilleniyor. Bu nedenlerle toplumda milliyetçilik fikriyatının ağırlaşmasından, çoğalmasından değil ortak hayatta güvenlik tehdidinin ne derece güçlü yahut zayıf olarak varlığının hissettirmesine bağlı olarak milliyetçi hislerin coşmasından ya da sönmesinden kelam edebiliriz.
Siyasal aktörler üzerinden ve devlet-yurttaş ekseninden baktığımızda ise neredeyse tüm partilerin devletçi olduğunu görürüz. Bu tabloda da milliyetçilik bir partinin monopolünde değil. Kaldı ki milliyetçi oylar sadece iktidar bloku partilerinde değil. Bilakis hem kendini direkt milliyetçi olarak tanımlayan İyi Parti hem de Kılıçdaroğlu bilhassa ikinci cins öncesi daha da açık ve ağır biçimde milliyetçi söyleme yaslandı lakin oyları bu histen mı beslendi, tartışmalı.
Kaldı ki milliyetçilik ülke dışına gerçek ve karşı bakıştır, kendi ülkeni, toplumunu, ırkını yüceltmene yaslanır lakin nedense bizdeki içerdeki farklılıklara karşı şekilleniyor. Bu paradoksal görünen durum da milliyetçiliğin yükselişinden çok lümpenleşme, içerideki ötekilere kızgınlık olarak şekilleniyor. Bu da popülizmi besliyor. Muhalefetin ve Kılıçdaroğlu’nun en kıymetli ön kabullerinden birisi bu popülizmi daha yüksek popülizmle yenebileceğini düşünmesi tahminen de. Seçmenin popülist hislerden, güvenlik talebinden ya da milliyetçi dürtülerden hareket eden kesitinin hangi adayı daha inandırıcı bulduğunu pazar akşamı göreceğiz.
Seçimlerden iki gün evvelki 12 Mayıs tarihli Oksijen’de yayınlanan bir dizi bulgu akabinde şunu not etmiştim: “Toplumsal değişimi hem demografik hem bedeller hem de gündelik pratikler üzerinden çok daha fazla örneklendirmek mümkün. Bütün bu süratli değişimler, dönüşümler bir ortada değerlendirildiğinde hayalleri, kapasitesi, gereksinimleri, beklentileri oburlaşan bir toplum ortaya çıkıyor. Toplumun zihniyetinde önemli bir dönüşümden bahsetmek mümkün. Hatta kimi açılardan o kadar süratli dönüşümler var ki ne bizim üzere toplumu tahlil edip anlamaya çalışanlar ne de toplum tam manasıyla bunları sindirebilmiş durumda.
Araştırma bulgularıyla desteklediğimiz bu toplumsal değişime rağmen siyasal aktörler, alışkanlıkları ile farklı bir yerde duruyor. Partiler ve siyasetçiler değişimin ürettiği riskler ve fırsatlardan, muhtaçlık ve taleplerden değil, kültürel kimliklerden beslenir hale gelmiş durumdalar.
Yaşanan gerçeklik ve gereksinimlere rağmen değişmeyen siyasi yapı ortasında büyük bir yarılma var. Partiler yeni insanlardan ve gençlerden, bilimden beslenemedikçe değişemiyor. Bu nedenle siyasi tercihler varolan aktörlerle hudutlu olduğu için değişmiyor ya da çok sıkıntı değişiyor. Bu seçimler öncesinde de tıpkı tabloyla karşı karşıyayız. Gidişata dair değerlendirmeler, ekonomik hayata dair ezalar ve beklentilerden bakıldığında toplumun üçte ikisi şikayetçi ya da memnuniyetsiz. Öte yandan siyaset marifetiyle bu sıkıntıların çözüleceğine dair beklenti epeyce düşük. Buna rağmen son 13 yılda 11 defa gidilen sandık sonuçlarına bakıldığında çok radikal değişim gözlenmiyor. Bu durumun sebebini yalnızca bir parti yahut başkanın başarısı ya da başarısızlığı üzerinden okumak yetmeyebilir. Münasebetiyle seçim sonucu sayılar, siyasi telaffuzlar kadar toplumdaki bu dönüşümü anlamaktan da geçiyor.”
Bugün şunu söylemek mümkün; toplumsal değişime rağmen siyasal aktörleri ve yapıyı değişime zorlayıcı bir toplumsal basınç oluşmuyor. Ya da siyasal düzlem yaşanan toplumsal gerçeklikten ötede bir yerde oluşuyor, siyasal aktörler kendi kurdukları yapay gerçeklik içinden hareket ediyor, seçimler de varolan seçenekler içinden yapılıyor. Öte yandan son beş yılda onlarca parti kurulmuşken neden hiçbirisi bu yapay gerçekliğin dışına çıkamadı, başarılı olamadı sorusuna bu açıklama yanıt veremiyor.
NEGATİF KİMLİKLENME Mİ, EKONOMİK GİDİŞAT MI BELİRLEYİCİ?
Seçim sonuçlarında değişen muhtaçlık ve talepler değil hisler ve bilhassa de karşı taraftaki partilere olan olumsuz hisler belirleyici oldu. Üç Türkiye’nin üç siyasal ittifakı ortasında neredeyse oy kaymaları gerçekleşmedi. İttifakların toplam oylarında çok büyük sıçramalar yok ancak lokal ve bölgesel iştirak oranlarına bağlı olarak değişim izleri de var. Daha çok ittifaklar içi partiler ortasında oy kaymaları oldu.
Sayısal ve oransal olarak 2017 referandumu, 2018 genel seçimleri ve 2019 lokal seçimlerindeki ana dağılım 2023 seçimlerinde de neredeyse değişmedi. Buna rağmen ortadaki 6 yılda kesintisiz bir ekonomik buhran, pandemi, zelzele yaşandı. Buradan bakınca seçmenin cebine bakarak karar verdiği, ekonomik vaatlere bakarak oy verdiği teorileri çökmüş oldu. Sonuçta farklı partilere oy veren seçmen soğanı farklı fiyatlara almadığına nazaran hayat pahalılığı ve ekonomik gidişat seçmenin tercihini değiştirmedi demek mümkün.
Öte yandan Ak Parti’nin 7 puanlık oy kaybı da bir diğer gerçeklik. Diyebiliriz ki seçmeninin Ak Parti’ye sadakati ve itimadı azalmış lakin Erdoğan’a sadakati ve itimadı devam ediyor.
İKİNCİ ÇEŞİDİ NE BELİRLER?
Şimdi ikinci çeşide gidiyoruz. Birinci çeşidin akabinde şunu söylemek mümkün, seçmen değişime ikna olamamış görünüyor. Gidişatın sıkıntılarını görerek, bilerek oy verdi. Literatürdeki birçok tezi de yanlışlayan biçimde davrandı hem de. Gerçekliklerden çok hisler belirleyici oldu ve iktidar yanlısı seçmen ferdi hayatına dair risklerini ve fırsatlarını düşünerek oy kullandı. Ancak tercihini belirleyen ferdî hayatına dair beklentileri, tasalarından çok ortak hayata dair telaşları, kaygıları, güvenlik arayışı baskın oldu.
Yine ikinci cinste iştirak oranı değerli bir parametre. Tarafların birinci tıp seçmeni ile birinci cinse katılmayan seçmenlerinin sandığa gitme istekleri kıymetli olacak. İkinci çeşidi hangisi belirleyecek göreceğiz.
Bu nedenle memleketin sorunlarını tekrar, yine ikinci çeşit sonuçlarından bağımsız olarak ve serinkanlı biçimde düşünmeli ve tartışmalıyız. Bu tartışmalarla lakin yeni bilgi, tez, model geliştirebiliriz. Görünen o ki seçimlerin ardından birçok parti içi tansiyon ve tartışma yükselecek. Partilerin ve siyasi kültürün değişimi tahminen de bu serinkanlı düşünme sürecinden beslenecektir.”